Waarom is kiezen zo lastig?

Een belangrijk thema voor existentiële therapeuten (en filosofen) is verantwoordelijkheid.

In een tijd waarin de meesten van ons hun leven niet meer leiden volgens de regels van een godsdienst of tradities, zijn we veel vrijer om ons leven te leiden zoals we dat zélf willen. Als we zélf kunnen kiezen en de regels van ons leven kunnen bepalen, betekent dat natuurlijk ook dat we zelf verantwoordelijk zijn voor de keuzes die we maken. Dàt is potverdikke een zware en beangstigende last om te dragen. Als we zelf een partner mogen kiezen of een relatie mogen beëindigen, betekent dat ook de ‘last’ dragen van de niet-gekozen opties, de spijt verdragen als het misloopt.

Beslissen is een beetje alleen zijn

Sommige mensen hebben nooit geleerd om iets zelfstandig te mogen willen, laat staan om te mogen kiezen of beslissen.

Mijn cliënte Anja, bijvoorbeeld, was heel close met haar mama, die haar onvoorwaardelijk en grenzeloos graag zag. Ze waren 2 handen op één buik en vormden samen een cocon tegenover de rest van de wereld. Anja gaf mama de liefde die mama zelf hard nodig had om ertoe te doen in het leven en mama beschermde Anja tegen de rest van de wereld, ook als ze al volwassen was. Ondertussen is Anja 40 jaar en haar mama is er niet meer. Anja heeft enorm veel last om zelf beslissingen te nemen. Ze laat mensen voortdurend voor haar bepalen hoe ze moet leven. Ze doet vanalles tegen haar zin. Ze voelt dit, maar slaagt er niet in om zelf te kiezen hoe ze wil leven. Anja laat haar leven door anderen bepalen, ze staat niet aan het roer van haar eigen leven.

Zelf iets willen zou voor Anja betekenen dat ze niet meer samenvalt met de ander, dat ze moet aanvaarden dat ze zelfstandig en dus een beetje alleen is.

Kiezen confronteert je met je eindigheid

Op het eerste zicht is dit misschien een straffe uitspraak. En toch. Stel je voor: je leeft eeuwig. Je wordt niet oud en ziek, je hebt oneindig veel tijd. Maakt het dan nog iets uit welke job je kiest? Welke partner? Maakt het dan uit volgens welke waarden je leeft, wat je meegeeft aan je kinderen? Je kunt de volgende keer namelijk gewoon iets anders kiezen. Een ander beroep, een andere partner. Je hebt oneindig veel tijd om alles eens uit te proberen.

De kans is groot dat je nu begrijpt wat ik bedoel:

Onze keuzes krijgen net betekenis doordat we – wat de grote beslissingen betreft – slechts enkele keren de kans hebben om een beslissing te nemen.

Voor grote beslissingen is de kans – zeker vanaf een bepaalde leeftijd – groot dat de niet-gekozen opties later niet meer beschikbaar zijn. Yalom zegt hierover dat beslissingen net zo pijnlijk zijn omdat ze de toekomstige mogelijkheden beperken: door een keuze te maken, laat je een andere optie los. Hoe beperkter de mogelijkheden worden, hoe dichter je bij de dood staat.

Kiezen is verliezen.

De meeste keuzes zijn gelukkig niet zo fundamenteel dat ze de loop van ons leven bepalen. En toch: voor velen van ons is zelfs het nemen van een eenvoudige beslissing een beetje eng.

Existentiële schuld

We kennen allemaal schuldgevoel: die combinatie van angst en schaamte die we hebben als we een ander pijn of tekort gedaan hebben. Bvb. we hebben geroddeld op het werk, we hebben onze ouders te lang niet bezocht…

Existentiële schuld is van een andere orde. Dit soort schuld gaat niet over iets wat je een ander hebt gedaan, maar over zaken waarin je jezelf hebt tekortgedaan. Heel vaak gaat het over belangrijke levenskeuzes die je (niet) gemaakt hebt. Of over het feit dat je genoegen hebt genomen met een leven (partner, beroep…) dat je niet gelukkig maakt. Existentiële schuld of spijt kan je plots overvallen. Typisch gebeurt dit bijvoorbeeld als je ernstig ziek wordt: “Wat heb ik met al mijn tijd gedaan? Waar zijn de jaren heen? Hoe heb ik mijn talenten en dromen laten ondersneeuwen?”. Dit moment waarop mensen ‘hun schellen van hun ogen vallen’ gaat vaak gepaard met enorm verdriet en zelfs paniek. Existentiële therapeuten zien in dit pijnlijk besef van ‘verspilde tijd’ ook een enorme kans op groei. Je kan vaak enkel rouwen om de fouten of gemiste kansen van het verleden, je kan het verleden helaas niet veranderen. De beste, en waarschijnlijk enige, manier om om te gaan met deze existentiële schuldgevoelens is door je leven van koers te veranderen.

Je kan het verleden enkel rechtzetten door je toekomst te veranderen.

Hoe vermijd jij om te beslissen?

Net omdat kiezen in veel geval zeer beangstigend is, hebben we allerlei trucjes om die angst en pijn te vermijden. Als we niet kiezen of het aan iemand anders over te laten, kunnen we achteraf ook geen spijt voelen. Het niet-beslissen voorkomt het diepe verlies dat je kan ervaren door een beslissing.

Een veelvoorkomende strategie is de beslissing aan iemand anders overlaten. Sommige mensen komen zo terecht in steeds weer afhankelijke relaties: als ze zelf niets beslissen, zijn ze ook niet verantwoordelijk voor hun keuzes en voor de gevoelens die deze met zich meebrengen. Als het misloopt, kan je nog steeds de ander de schuld geven. Een typisch voorbeeld is uitstelgedrag:

Studente Sofie: “Eigenlijk weet ik echt niet of ik deze studie wel wil doen. Ik ben bang dat ik het niet haal én diep van binnen twijfel ik of dit wel is wat ik wil. Het lukt me niet om me aan het studeren te zetten. Ik ben bang dat ik iedereen teleurstel. Of erger nog: dat ik spijt krijg als ik stop.” Sofie komt niet toe aan studeren. Door steeds maar uit te stellen, beslist ze eigenlijk – onbewust – om te falen. Ze verlegt de beslissing naar haar docenten die haar uiteindelijk slechte cijfers zullen geven of naar haar ouders die haar verbieden om de opleiding verder te zetten.

“Uitstellen is ook een keuze: je kiest ervoor om niet te kiezen.”

Ik zie in mijn praktijk ook geregeld cliënten die heel hard twijfelen om een relatie al dan niet stop te zetten. De beslissing zélf nemen is zo beangstigend, dat het hen niet lukt. Het is niet uitzonderlijk dat zo’n cliënt zegt “Ik wou dat ik hem betrapte op vreemdgaan, dan was het makkelijker.” Of de cliënte trekt zich emotioneel en fysiek terug uit de relatie, tot de partner er uiteindelijk zelf genoeg van krijgt. Ze denkt dat ze zelf niet beslist, maar eigenlijk beslist ze op een passieve manier. Ze verplaatst eigenlijk de beslissing naar haar partner. Zo hoeft ze ook geen verantwoordelijkheid te dragen voor haar keuze én de(eventueel) pijnlijke gevolgen, “het is zijn keuze om de relatie te beëindigen, niet de mijne!”.

Soms willen cliënten heel graag dat ik in hun plaats beslis. Het gebeurt dat ik mij tijdens een therapiesessie laat verleiden om – ondanks mijn voorzichtigheid – mijn mening te geven over een dilemma. Zo was er een cliënt die heel bang was om in een relatie te stappen, omdat hij zich nog te fragiel voelde na een vorige breuk. Hij zag er echter zo energiek en gelukkig uit, dat ik mij liet meeslepen door zijn enthousiasme en hem aanmoedigde om ervoor te durven gaan. Domme fout van me! Je raadt het al: het liep mis en ik kreeg de volle lading van mijn cliënt.

Welke van deze strategieën heb jij wel eens toegepast om de last van het vrij beslissen te vermijden?

- In de slachtofferrol kruipen: “Er worden me rotdingen aangedaan en ik kan niets doen om het te verhinderen.”

- Je nergens helemaal toe engageren: niet echt kiezen voor het één, maar ook niet voor het ander.

- Cynisch of nihilistisch worden: het leven niet serieus nemen en jezelf wijsmaken dat niets er toe doet. Als niets er toe doet, maakt het ook niet uit wat ik kies.

- Overal goed in proberen zijn, zodat je alle opties open houdt.

- Uitstellen: beslissingen zo ver mogelijk vooruit schuiven.

- Dwangmatig gedrag stellen: “Ik weet dat ik niet zoveel moet kuisen en ik wil dat ook niet, maar toch is er iets in mij dat zegt dat ik dat moet doen.”

- Zoeken naar een autoriteit die zegt hoe je best zou leven: je therapeut, een partner, een goeroe

- Impulsief gedrag: toegeven aan plotse ingevingen, zonder echt verantwoordelijkheid te nemen voor je gedrag. “Er was een drang in mij die me terug in Barts armen dreef. Ik kon er niet aan doen.”

Waarom is het belangrijk om verantwoordelijkheid te nemen voor je levenskeuzes?

Heel wat angstklachten in het dagelijkse leven komen voort uit het vermijden van de “existentiële angst” om keuzes te maken.

Als je vast zit in een patroon van keuzes vermijden, raast de tijd voorbij. Voor je het weet zit jouw tijd er op en heb je spijt van het niet-geleefde leven dat je zo graag wou.

Onze levenskeuzes bepalen wie we zijn, wat onze “zin” in dit leven is. Ze geven richting aan onze toekomst.

Mensen die leven volgens de waarden die ze belangrijk vinden, zijn vaak gelukkiger en meer tevreden. Ze hebben het gevoel dat ze hun leven zelf in handen hebben.

In therapie kan je terecht om samen de moeilijke keuzes te onderzoeken. We onderzoeken samen wat je zou willen en waar je bang voor bent. De beslissing neem je uiteindelijk altijd zelf, maar samen doorprikken we het vermijden. Ik ondersteun je om te durven kiezen voor wat belangrijk voor jou is.

Herkenbaar?